Kijken in en door de ogen van Rembrandt
Er zijn al veel lovende woorden geschreven en gezegd over de tentoonstelling Late Rembrandt in het Rijksmuseum. Ik ging voor Puur op reis naar Amsterdam en keek met eigen ogen door de ogen van meesterschilder Rembrandt, die door zijn technieken en ideeën in 1681 al betiteld werd als ‘ketter in de schilderkunst’. Die technieken van Rembrandt zijn zichtbaar in alle 105 werken van deze tentoonstelling. Van subtiele penseelstreken tot details die aangebracht zijn in dikke lagen verf, en van zachte potloodschetsen tot en met de techniek om met een naald direct in een koperplaat diepe groeven aan te brengen.
De tentoonstelling is ingedeeld in tien thema’s met schilderijen, tekeningen en etsen in dat betreffende thema. Rembandts artistieke drijfveren zijn duidelijk zichtbaar. Zo laat hij in het thema ‘Naer ’t Leven’ de ware aard en het uiterlijk van de mens zien, zonder concessies te doen aan heersende idealen. Hij tekende Elsje Christiaens, hangend aan de galg, vanuit twee verschillende perspectieven en toont haar in haar ontluistering en ontreddering. De vrouwenportretten in deze themazaal zijn stuk voor stuk mooi, zonder poespas en met een directe weergave van de werkelijkheid.
Maar ondanks zijn eigenzinnige gedachten moest er ook brood op de plank komen en daarom schilderde Rembrandt ook portretten die min of meer voldeden aan de geldende conventies. Min of meer, want ook in zijn betaalde opdrachten laat hij heel subtiel zijn werkelijkheid doorschemeren. En daar bleken zijn opdrachtgevers niet altijd blij mee te zijn!
Met je neus op de doeken
In alle themazalen kun je (als de mensenmassa een beetje verdwenen is), verrassend dicht bij de tentoongestelde werken komen. Zeker met de uiterst verfijnde kleine etsen en pentekeningen zijn de subtiele details zo heel mooi te zien. Ongelofelijk mooi om met je neus bijna tot in de verf te komen. De schitterende details te bewonderen en te zien hoe hij de schilderijen heeft opgebouwd. De verflagen bijna te kunnen tellen, de penseelstreken te voelen. En hoe mooi is het om dan van een afstandje te genieten van het ‘grote geheel’.
Ontroerend vond ik de drie zelfportretten in de eerste zaal, waarin je letterlijk in de ogen en ziel van Rembrandt kijkt. De drama’s die zich in de laatste jaren van zijn leven voltrokken (hij raakte bijvoorbeeld failliet) tonen zich niet in op het eerste gezicht zo ingetogen, bijna emotieloze portretten. Pas wanneer je in de ogen kijkt kun je de pijn van de schilder zien. Of lijkt dat maar zo? Feit is dat vanaf elk schilderij in de zaal, de ogen van Rembrandt je overal volgen. Alsof hij je vanachter de dikke verflagen iets wil laten weten.
Intieme liefde
Maar naast de rauwheid van het bestaan weet hij in de laatste jaren van zijn leven ook de schoonheid prachtig weer te geven. Een van mijn favoriete schilderijen is ‘De Joodse Bruid’. Het werk hangt in de themazaal ‘intimiteit’ en dat is niet voor niets. Liefdevol houdt bruidegom Isaak zijn bruidje Rebekka vast en daarbij spat de liefde voor haar bijna van het doek. Ook het familieportret, dat in dezelfde zaal hangt, straalt de liefde en warmte uit die de familieleden voor elkaar voelen.
Na 148 'late' schilderijen wordt de tentoonstelling in de themazaal 'Verzoening' toepasselijk afgesloten met zijn twee laatste werken: een zelfportret en ‘De presentatie in de tempel’, dat hij bij zijn overlijden onvoltooid achterliet.
Elektronische ogen
Wie de tentoonstelling Late Rembrandt wil zien moet zich voorbereiden op grote drukte. Opvallend zijn de mensen die zich voor de schilderijen verdringen om snel een paar foto’s maken en zich vervolgens een weg te banen naar een volgend werk. Zouden zij het gevoel ervaren van de unieke presentatie van al dit moois? Van de kracht van Rembrandt, om sierraden net echt te laten lijken terwijl ze bij nadere beschouwing zo ruw geschilderd zijn. Van de lichtval op de portretten, die aangeven wat Rembrandt vond dat het belangrijkst was. Van het meesterschap om in zijn op het doek afgebeelde personen hun werkelijke aard te laten zien. Wie de tentoonstelling wil beleven en voelen moet eerst genieten van wat je met je eigen ogen ziet. En dan, pas dan, kijken met de elektronische ogen van camera of smartphone.
Grappig detail overigens: alle schilderijen zijn gesigneerd met 'Rembrandt'. Een van de schilderijen draagt het signatuur 'Rembrand'. Waarom die 't' ontbreekt? Hoop dat iemand mij dat nog uit kan leggen.
Overige meesters
Overigens is de ‘gewone’ collectie van het Rijksmuseum ook zeer de moeite waard. Natuurlijk verdringen zich ook hier enorme mensenmassa’s voor De Nachtwacht, maar wie wacht tot na een uur of 4 heeft het beroemde doek bijna voor zichzelf. Net als de dolle prenten van Jan Steen, Frans Hals, Vermeer en al die andere meesters die in het Rijksmuseum hangen. Want ook dat is puur genieten.
De werken in de collectie Late Rembrandt zijn nog te zien tot en met 17 mei. Vooraf reserveren op de website van het Rijksmuseum is aan te bevelen.