De vele bekoringen van Łódź
Nooit gedacht dat ik verliefd zou worden op een straat. Mijn jongste bekoring is Piotrkowska, de levensader van Łódź, de derde stad van Polen. De noord-zuidverbinding trekt al sinds mensenheugenis een kaarsrechte streep door Woedsch, zoals de uitspraak bij benadering luidt, en mag zich met meer dan vier kilometer een van de langste winkelstraten van Europa noemen. Maar wandelen door Piotrkowska is veel meer dan lopen alleen, het is stappen door de tijd.
Voormalige paleizen van textielbaronnen zijn er omgevormd tot musea, in oude fabrieksgebouwen van rood baksteen bouwen startups aan een mooie toekomst, het Grand Hotel uit 1887 - naar een ontwerp van de Poolse architect Hilary Majewski – kent op nummer 72 weer oude luister. Of neem mijn onderkomen. Ik verblijf enkele dagen uiterst genoeglijk in Stare Kino, een voormalige bioscoop, waar alle kamers een eigen filmthema hebben. In mijn geval Titanic, uitgebeeld met onder meer een roer aan de wand en een enorme poster van Kate Winslet en Leonardo DiCaprio.
En dat direct aan Piotrkowska, die me eerlijk gezegd al die dagen bleef verrassen. De noordelijke helft vooral door de majesteitelijke bebouwing van jugendstil en neorenaissance, de culturele geschiedenis, de soms magistrale muurschilderingen en als ontmoetingsplaats voor inwoners én toeristen; het zuidelijke deel door de oude fabrieksgebouwen, het kleurrijke tramstation, het waterrijke park, de rinkelende trams en de kathedraal, met aan de voet het monument van Johannes Paulus II, die in 1920 in Polen werd geboren als Karol Józef Wojtyła. ,,De beste paus ooit”, zegt de oude vrouw, kort na haar bidmoment bij de herdenkingsplek.
Het is een van de vele ontmoetingen op Piotrkowska. Zoals met de Brit in het bierlokaal, die week op week af naar Łódź trekt voor zijn werk bij een florerend buitenlandse IT-bedrijf. Of met de jonge Duitse ontwerpster op het Łódź Design Festival, een van de vele evenementen die de stad jaarlijks weet te organiseren. Of met Arthur Rubinstein, de beroemde Pools-Amerikaanse pianist. Dat laatste treffen is trouwens met zijn bronzen beeltenis, want de bekendste inwoner van Łódź overleed in 1982. Zijn naam leeft ook voort in het Historisch Museum, ooit de residentie van de rijke industrieel Izrael Poznański. Daar hangt de officiële bekendmaking uit 1971 dat het de Nederlandse koningin heeft behaagd Rubinstein te benoemen tot Commandeur in de Orde van Oranje-Nassau. Opmerkelijk: als geboortejaar is 1886 getypt, terwijl iedereen ervan uitgaat dat de pianist pas een jaar later het levenslicht zag… Het doet gelukkig niets af aan de erkenning door toenmalig koningin Juliana.
Opkomst van de textielindustrie
De ontwikkeling van Piotrkowska tot het commerciële en culturele hart van Łódź lijkt parallel te lopen met die van de stad zelf. De verleende stadsrechten in 1423 veranderden eeuwenlang weinig tot niets aan het agrarische karakter van de gemeenschap, gelegen op zo’n 120 kilometer ten zuidwesten van de hoofdstad Warschau. De opkomst van de textielindustrie veranderde halverwege de 19de eeuw alles. Had Łódź in 1840 nog 13.000 inwoners, dat aantal was in 1913 gestegen tot meer dan een half miljoen, dankzij arbeiders uit alle delen van Europa. Twee wereldoorlogen, gevolgd door vele decennia communisme, blijven uiteraard niet zonder gevolgen. Zo zet de laatste oorlog Łódź op een verschrikkelijke manier op de kaart. Van de ongeveer 675.000 inwoners was in 1939 een derde van joodse afkomst. Die werden met andere Poolse joden en Roma-zigeuners samengebracht in een getto, dat Litzmannstadt gaat heten. De naamgeving was ter ere van de Duitse generaal Karl Litzmann, die al in 1914 met Duitse troepen in de regio actief was geweest. Uiteindelijk weten slechts 900 Joden de oorlog te overleven. Bijna 200.000 slachtoffers liggen op de joodse begraafplaats, de grootste van Europa.
Na de val van de Muur toont Łódź enorme veerkracht. In drie decennia heeft verval plaatsgemaakt voor wederopbouw. Oude fabriekscomplexen, zoals het heerlijke OFF Piotrkowska, huisvesten restaurants, cafés, clubs, musea, bioscopen, theaters en meer. Ik volsta met twee voorbeelden, die beide op loopafstand van mijn geliefde straat liggen. Toch te ver of te vermoeiend? Huur dan een riksja, een elektrische step of een fiets, dat laatste kan op 100 plekken via een eenvoudige app. Per slot van rekening ben ik niet voor niets in de ‘creatiefste stad van Polen’, zoals veel inwoners zeggen.
Hoe dan ook: mijn advies zou zijn om zowel naar Manufaktura als EC1 te gaan. Om met het eerste te beginnen: het enorme fabriekscomplex van reeds genoemde zakenman, textielmagnaat en filantroop Izrael Kalman Poznański (1833-1900), waar in 1852 de eerste weefgetouwen gingen draaien, is vandaag de dag een voorbeeld van veelzijdig vertier met onder meer bioscopen, shopping mall, eetgelegenheden, een museum voor moderne kunst en hotel Vienna House Andel’s, waarvan je alleen al de lobby moet bezichtigen. Fotografisch interessant is ook de fabriekspoort met de traditionele klok. ,,Op deze manier hebben we het cultureel erfgoed van de stad weten te behouden”, concludeert de gids.
Het andere voorbeeld van nieuw vanuit oud is EC1. De elektriciteitscentrale was een kleine eeuw actief, van 1907 tot 2001, maar viel daarna ten prooi aan leegstand. Met dank aan inspanningen van het stadsbestuur en met financiële steun van Europa staat EC1 nu voor een futuristisch geheel, waarin geschiedenis en toekomst samenkomen. Interessant is het bijvoorbeeld om erachter te komen hoe een stad in de vorige eeuw van energie werd voorzien. Meer eigentijds zijn het planetarium en het Centre for Science & Technology. Vooral dat laatste kent een spannend onderdeel: gewapend met een 3D-bril in een ruimtecapsule een virtueel tochtje rond de aarde maken. Łódź, leuk voor alle leeftijden, het zou een treffende slogan zijn.
Wie de tijd neemt de stad met bijna 700.000 inwoners verder te ontdekken, bij voorkeur op de fiets, ziet dat er her en der nog wel wat op te knappen valt. Het Filmmuseum ziet er gelikt uit, het naastgelegen gebouw valt welhaast van armoede uit elkaar. Maar dat is misschien juist de charme van een stad onder constructie. Over film gesproken: sinds 1948 is Łódź hiervan het centrum in Polen. Bekende Poolse cineasten als Krzysztof Kieslowski, Roman Polanski en Andrzej Wajda - die in 1975 de keiharde wereld van de plaatselijke textielindustrie dramatisch verfilmde in The Promised Land - werden in de stad opgeleid. Hun namen zijn terug te vinden in een plaatselijke Walk of Fame, inderdaad, in het trottoir van Piotrkowska.
Al die aantrekkelijkheden tegen ook nog eens aantrekkelijke prijzen lokken steeds meer toeristen. Recentelijk is de stap gemaakt van 700.000 naar een miljoen per jaar, waarbij iemand meetelt bij minimaal één overnachting. ,,We proberen een vergeten stad in de spotlights te zetten”, stelt de plaatselijke VVV-directeur. Een nieuwe ontwikkeling is de aanleg van een zes kilometer lange tunnel, die de huidige twee treinstations aan elkaar moet koppelen. ,,Łódź wordt op die manier een centrale intercityverbinding, die noord en zuid in Polen gaat verbinden.”
Voor 2019 stond Łódź op nummer 2 in de prestigieuze lijst van Lonely Planet Best in Travel - Best Value Travel. Wat mij betreft had dat nummer 1 moeten zijn: een stad met zo’n straat…